Εθνογραφία: Διαμορφώνοντας το σύγχρονο πεδίο

Τόσο οι εθνογραφίες της κλασικής περιόδου όσο και τα εγχειρίδια ανθρωπολογικής έρευνας εστιάζουν συχνά στη ρομαντική φιγούρα του «μοναχικού ανθρωπολόγου» και στο αίσθημα της μοναξιάς ως αντίτιμου για την «εμβάπτιση» του εθνογράφου στον πολιτισμό του «άλλου». Στην πραγματικότητα, ακόμα και στην κλασική περίοδο, στο πεδίο βρίσκονταν περισσότερα από ένα άτομα (συχνά ο ανθρωπολόγος και η σύζυγός του, ή ο ανθρωπολόγος και οι ντόπιοι συνεργάτες του), αλλά σπάνια έχουν γράψει για αυτή τους την εμπειρία. Στο μάθημα αυτό θα εξετάσουμε τι γίνεται όταν συνεργάζονται τόσο στο πεδίο όσο και στη συγγραφή του τελικού κειμένου δύο εθνογράφοι με διαφορετικό πολιτισμικό, κοινωνικό και πολιτικό υπόβαθρο. Σαν παράδειγμα θα χρησιμοποιήσουμε την εμπειρία της Ρίκης Βαν Μπούσχοτεν και του Λόριγκ Ντάνφορθ στην κοινή τους ερευνητική πρακτική και στην από κοινού συγγραφή βιβλίου σχετικά με τα προσφυγόπουλα του ελληνικού εμφυλίου.

Λέξεις-κλειδιά: αναστοχαστικότητα, συνεργατική έρευνα, εθνογραφία.

Εισήγηση: Ρ. Βαν Μπούσχοτεν  & Λ. Ντανφορθ

«Dual channel» Ethnography: When Two Ethnographers Collaborate in the Field

Classic ethnography and handbooks on ethnographic method usually center on the romantic figure of the «lone anthropologist» and loneliness as the price for «immersion» in the culture of the «Other.» In reality, even during the early period of ethnographic research, frequently more than one person (often the anthropologist’s wife or local informants) were present in the field, but this was rarely written about it. In this lecture, we will consider the experience of two ethnographers, of different cultural, social and political backgrounds, working together both in the field and in the writing of the final ethnographic text. Our case will be the experience of Riki Van Boeschoten and Loring Danforth (who will participate in the class via Skype) regarding their research on and co-writing of a book on Greek civil war child refugees.

Keywords: reflexivity, collaborative research, ethnography

Lecture: Riki Van Boeschoten & Loring Danforth

Παρότι έχουν περάσει δεκαετίες από την περιόδο της "κρίσης" και της "αναστοχαστικής κριτικής" στην ανθρωπολογία (μέσα της δεκαετίας του 1980), η ανθρωπολογία ως επιστήμη δυσκολεύεται να βρει μια δημόσια εικόνα της εθνογραφίας τόσο "σαγηνευτική" όσο η φίγουρα του μαλινοφσκικού ταξιδιώτη-εξερευνητή του "Τρίτου Κόσμου". Μια συνηθισμένη διέξοδος στα χρόνια μετά την κρίση είναι η αντικατάσταση της φυσικής γεωγραφίας της ετερότητας με την "κοινωνική γεωγραφία" της ετερότητας (μετανάστες, φτωχοί, στιγματισμένες κοινωνικές ομάδες στη θέση των ιθαγενών), η οποία μετέτρεψε την ανθρωπολογία σε μια επιστήμη του "περιθωρίου". Η "λύση" αυτή, ωστόσο, δεν αναποκρίνεται στις προσδοκίες της αναστοχαστικής κριτικής για μια πιο ριζική αναμόρφωση της εθνογραφικής ατζέντας. 

Από την άλλη, τις τελευταίες δεκαετίες, η εθνογραφία ως μέθοδος γνωρίζει μεγάλη ζήτηση έξω από το πλαίσιο της ακαδημαϊκής εθνογραφίας (στην εκπαίδευση, στον στρατό, στις επιχειρήσεις, στην τέχνη, στον ακτιβισμό), κάποτε με τρόπο αντίθετο με την ανθρωπολογική δεοντολογία, κάποτε με τρόπο που ανοίγει την ανθρωπολογία στην κοινωνία και σε νέες μορφές δημιουργικότητας. Επιπλέον, κάποιοι βλέπουν την εθνογραφία ως ένα καταφύγιο αναφορικά με τη νέα γραφειοκρατία του νεοφιλελεύθερου πανεπιστημίου (και της νεοφιλελεύθερης πολιτικής κοινωνίας γενικότερα). 

Η ενότητα αυτή (που συμπεριλαμβάνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή σε κύρια ζήτηματα της εθνογραφίας) θέτει τα βασικά ερωτήματα του μαθήματος: Τι αποτελεί (ή τι θα μπορούσε να αποτελέσει) το ιδιαίτερο στίγμα της εθνογραφικής μεθόδου στη σημερινή ιστορική και κοινωνική συνθήκη; 

Λέξεις-κλειδιά: Εθνογραφία, ιστορία της ανθρωπολογίας, αναστοχαστική ανθρωπολογία, ετερότητα

Εισήγηση: Πηνελόπη Παπαηλία

Ethnography Today

Even though decades have passed since the «crisis» in anthropology and the so-called “reflexive turn” (middle of 1980s), anthropology as a discipline has found it difficult to find a replacement for the “captivating” figure of the Malinowskian-traveler-explorer of the “Third World.” In the years following the “crisis,” one common strategy was to substitute the physical geography of difference with a “social geography” of difference, by focusing on immigrants, poor people and stigmatized groups in place of the “natives,” thus transforming anthropology into a discipline of the “margins.” This “solution,” however, did not address the fundamental demands of reflexive critique for a radical reformulation of the ethnographic agenda.

On the other hand, in the last decades, ethnography as a method has come into great demand outside of academic ethnography (in education, the army, companies, art, activism), sometimes in ways that are antithetical to anthropological ethics, but sometimes in ways that open anthropology to the broader public and to new forms of creative production and engagement. Additionally, some outside observers have looked to ethnography as a kind of oasis from the bureaucracy of the neoliberal university (and neoliberal politics more generally).

This section (which includes a brief historical overview of key issues in ethngraphy) introduces the basic question that frames the course: What is –and what could be – the distinctive contribution of the ethnographic method in the contemporary historical and social conjuncture?

Keywords: ethnography, history of anthropology, reflexivity in anthropology, difference.

Lecture: Penelope Papailias

Το μάθημα χωρίζεται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα θα διερευνήσουμε το ρόλο της συνέντευξης στο πλαίσιο μιας εθνογραφικής έρευνας και τη σχέση της με άλλα εργαλεία έρευνας όπως η συμμετοχική παρατήρηση, οι σημειώσεις πεδίου και η αρχειακή έρευνα. Θα παρουσιάσουμε μεθόδους συγκρότησης δείγματος πληροφορητών και θα μιλήσουμε για τις σχέσεις πληροφορητή/ερευνητή στη διάρκεια της συνέντευξης. Θα διακρίνουμε διάφορα είδη και μορφές συνεντεύξεων και θα διερευνήσουμε τους εξωτερικούς παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν το περιεχόμενο της συνέντευξης. Τέλος θα αναλύσουμε τις βασικές τεχνικές διεξαγωγής μιας συνέντευξης.

Η δεύτερη ενότητα αφιερώνεται στην προετοιμασία των συνεντεύξεων με απόφοιτους του ΙΑΚΑ βάσει των οποίων οι φοιτητές θα εκπονήσουν την πρώτη τους εργασία. Δουλεύοντας σε ομάδες, οι φοιτητές/τριες θα συντάξουν έναν οδηγό συνέντευξης.

Λέξεις-κλειδιά: προφορική ιστορία, συνέντευξη, οδηγός συνέντευξης.

Εισήγηση: Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν

Doing Ethnography I. The Interview as a Tool of Ethnographic Research

This section has two parts. The first part considers the role of the interview in the context of ethnographic research and its relation to other research tools (such as participant observation, fieldnotes, archival research). We will discuss the basic methods for gathering a sample of informants and discuss the relationship between researcher and informant during the course of the interview. We will distinguish among different kinds of interviews and explore the external factors that can affect the content of the interview.

The second section is dedicated to the preparation for interviews that studens will conduct with graduates of IAKA. Students will work in groups to create a list of questions for the interviews. This interview (which will be recorded on video and presented in both oral and written form) will be the students’ first paper for the course.

Keywords: oral history, interview, interview questions

Lecture: Riki Van Boeschoten

Με αφετηρία την κατανόηση της εθνογραφίας ως μίας διαδικασίας δημιουργίας και αναπαράστασης του πολιτισμικού που στοχεύει στο να προσφέρει εκδοχές της εμπειρίας της πραγματικότητας, το μάθημα εστιάζει στη διερεύνηση των ορίων εθνογραφίας και ψηφιακής τέχνης. Η λεγόμενη «εθνογραφική στροφή» στην ψηφιακή τέχνη και, παράλληλα, η «αισθητική στροφή» στην εθνογραφική έρευνα διαμορφώνουν ένα πιθανό πεδίο διαλόγου και πειραματισμών με τρόπους διαμεσολάβησης της πολιτισμικής εμπειρίας που κινούνται πέρα από τον λογοκεντρισμό. Η συζήτηση στηρίζεται στους θεωρητικούς προσανατολισμούς της εθνογραφίας του ήχου και στην ανάλυση της μεθόδου του videowalk. Στο μάθημα θα παρουσιάσει το έργο του και θα συζητήσει μαζί μας ο ψηφιακός καλλιτέχνης Βασίλης Ψαρράς.  

Λέξεις-κλειδιά: εθνογραφία των αισθήσεων, χώρος, videowalk, ψηφιακή τέχνη

Εισήγηση: Δάφνη Τραγάκη & Βασίλης Ψαρράς

Experimentations: Ethnography/Sound

Starting from the understanding of ethnography as a process of producing and representing the cultural that aims to present various aspects of the experience of reality, this lecture focuses on exploring the points of contact of ethnography with digital art. The so-called “ethnographic turn” in digital art combined with the “aesthetic turn” in ethnographic research provide a possible field of dialogue and experimentation with the mediation of cultural experience beyond logocentric approaches. The discussion will focus on the theoretical perspectives of ethnography of sound and the analysis of the method of the videowalk. The digital artist Vasilis Psarras will join us (by Skype) to present his work.

Keywords: ethnography of the senses, space, videowalk, digital art

Lecture: Dafni Tragaki & Bill Psarras

Σε αυτή τη διάλεξη θα προσεγγίσουμε τις σημειώσεις πεδίου ως βασική μεθοδολογική πρακτική στο πλαίσιο της εθνογραφικής έρευνας. Τα τελευταία χρόνια η έννοια του πεδίου μετασχηματίζεται ριζικά. Η ταύτισή του με ένα συγκεκριμένο γεωγραφικο χώρο που κατοικείται από μια σαφώς προσδιορισμένη πολιτισμική ομάδα, καθώς επίσης και η ιδέα μιας ξεκάθαρα οριοθετημένης χρονικής περιόδου για επιτόπια έρευνα με συμμετοχική παρατήρηση τίθενται υπό διαπραγμάτευση. Έτσι, το πεδίο αποκτά μία περισσότερο διασπορική, αλλά και οργανική έννοια που παράγεται μέσα από την έρευνα και την εμπλοκή με κοινωνικές πρακτικές και καταστάσεις οι οποίες αναδύονται από την καθημερινότητα του/της εθνογράφου.  Σε αυτό το πλαίσιο οι σημειώσεις πεδίου αποκτούν ιδιαίτερη στρατηγική σημασία. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι αυτή η συστηματική πρακτική δημιουργίας και τήρησης σημειώσεων -κεντρική ενασχόληση της υποκειμενικότητας του/της εθνογράφου- είναι αυτή που συγκροτεί το ίδιο το πεδίο.

Επιπλέον, στην παρούσα διάλεξη θα πραγματευτούμε τη θέση σύμφωνα με την οποία οι σημειώσεις πεδίου, ως ιδιαίτερη αλλά και "κρυφή" μορφή εθνογραφικής κειμενικότητας (συνήθως οι σημειώσεις είναι προσβάσιμες μόνο από τον ίδιο τον εθνογράφο) μπορούν να ιδωθούν μέσα από ένα νέο πρίσμα στο πλαίσιο της ψηφιακής πολυμεσικότητας και πολυκειμενικότητας. Θα συζητήσουμε τα πιθανά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα αυτής της θέσης.

Λέξεις-κλειδιά: εθνογραφία, σημειώσεις πεδίου.

Εισήγηση: Πηνελόπη Παπαηλία

Doing Ethnography II: Fieldnotes

In this lecture, we will discuss fieldnotes as a key methodology of ethnographic research.

Given the reformulation of the “field” in contemporary anthropology away from the idea of a fixed geographical location, specific cultural group and clearly demarcated time period (different from the ethnographer’s everyday) to a more dispersed, but also organic notion of the “field” as formed by disciplined inquiry into and engagement with practices and situations that often emerge out of the ethnographer’s everyday, fieldnotes acquire strategic importance. We might even say that this systematic practice of notetaking, which centrally engages the subjectivity of the ethnographer, is what “makes” the field.

In this lecture, we also consider the proposal that fieldotes, as a distinctive but “hidden” form of ethnographic textuality (usually seen only by the ethnographer), could be reimagined in the digital context as a multimedia, social media “feed.” We will discuss (and debate) some of the possible advantages and disadvantages of this idea.

Keywords: ethnography, fieldnotes.

Lecture: Penelope Papailias

Η ενότητα αποτελέι μια σύντομη εισαγωγή στην Ψηφιακή Εθνογραφία, ένα νέο και υπό διαμόρφωση επιστημονικό πεδίο. Η ποιοτική μεθοδολογία της εθνογραφίας που καταγράφει φωνές και εμπειρίες των συμμετεχόντων έχει αναδείξει τις πολιτισμικές και πολιτικές σημασίες (και αμφισημίες) της όλο και πιο δικτυωμένης καθημερινότητας. Η ενότητα αυτή αναφέρεται σε ορισμένα από τα θεωρητικά εργαλεία για την ανάλυση των ταχειών αυτών μετασχηματισμών, την ερμηνεία των αναδυόμενων εννοιών του ψηφιακού πολιτισμού και τη γεφύρωση των παραπάνω με καθιερωμένες προβληματικές της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Οι εισηγητές θα παρουσιάσουν παραδείγματα από την έρευνά τους.

Λέξεις-κλειδιά: εθνογραφία, διαδίκτυο, κοινωνικά μέσα, ομότιμα δίκτυα, πολυτοπική εθνογραφία

Εισήγηση: Πηνελόπη Παπαηλία & Πέτρος Πετρίδης

Digital Ethnography

This lecture presents a brief introduction to Digital Ethnography, a new and emerging disciplinary subfield. The qualitative methodology of ethnography that documents experiences and voices of users has brought to the fore cultural and political meanings (but also ambiguities) that characterize our ever more networked everday life. This lecture introduces basic tools for analyzing these major transformations, the interpretation of emerging keywords of digital culture and the bridging of new media theory with classic theoretical topics in social anthropology. The lecturers for this section, Penelope Papailias and Petros Petridis, will present examples from their research.

Keywords: ethnography, internet, social media, peer-to-peer networks, multilocal ethnography.

Lecture: Penelope Papailias & Petros Petridis

Σε αυτή τη διάλεξη θα συζητήσουμε την έννοια της εθνογραφικής έρευνας όπως αυτή γίνεται αντιληπτή έξω από το πανεπιστήμιο. Συχνά, η εθνογραφία αποκτά ριζικά διαφορετικά νοήματα στο πλαίσιο άλλων θεσμών όπως ο στρατός, το marketing και το design. Θα συζητήσουμε τις διαφορές, καθώς επίσης και δεοντολογικά ζητήματα που προκύπτουν από τις εν λόγω εφαρμογές της εθνογραφικής πρακτικής.

Λέξεις-κλειδιά: εφαρμοσμένη ανθρωπολογία, δεοντολογία, πολιτική της γνώσης

Εισήγηση: Πηνελόπη Παπαηλία

Σε αυτή τη διάλεξη θα συζητήσουμε βήμα προς βήμα τις διαδικασίες συγγραφής μιας ερευνητικής εθνογραφικής πρότασης προπτυχιακού επιπέδου. Οι φοιτητές/τριες δε θα ολοκληρώσουν την έρευνα στο πλαίσιο του μαθήματος, αλλά θα εκπαιδευτούν στην ανάπτυξη των συγγραφικών τους ικανοτήτων για την προετοιμασία της πρότασης. Στη βάση των προηγούμενων διαλέξεων, οι φοιτητές/τριες καλούνται να διατυπώσουν τις δικές τους απόψεις αναφορικά με το πώς αντιλαμβάνονται την έννοια "σύγχρονο πεδίο" εθνογραφικής έρευνας και να φανταστούν (τόσο σε θεωρητικό όσο και σε μεθοδολογικό επίπεδο) πώς θα μπορούσαν να προσεγγίσουν το θέμα της έρευνάς τους.

Λέξεις-κλειδιά: εθνογραφία, ερευνητική πρόταση.

Εισήγηση: Πηνελόπη Παπαηλία

Doing Ethnography III: The Proposal

In this lecture, we discuss step-by-step how to write a proposal for an ethnographic research project at the level of an undergraduate thesis. Students will not actually complete the project (as part of this class), but focus on honing proposal writing skills. Given our discussions up to this point in the class, students will be asked to define what they personally think could constitute a “contemporary field” of ethnographic research and to imagine, both on a methodological and theoretical level, how their chosen subject could be studied.

Keywords: ethnography, research proposal.

Lecture: Penelope Papailias

Η ενότητα εστιάζει στη σχέση της ανθρωπολογίας με τη μουσειολογία. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται στη διεπιστημονική προσέγγιση στο σχεδιασμό μιας έκθεσης για την ιστορία του Βόλου στο νέο Μουσείο της Πόλης του Βόλου. Η διάλεξη γίνεται επί τόπου στο μουσείο, με την εισήγηση της Ελένης Μπουμπάρη, απόφοιτος του μεταπτυχιακού προγράμματος του ΙΑΚΑ και αρχιτέκτονας.

Λέξεις-κλειδιά: μουσειολογία, διαδραστικές εκθέσεις, ανθρωπολογία και προφορική ιστορία.

Εισήγηση: Ελένη Μπουμπάρη

Ethnography beyond the academy II: The museum

This section focuses on the place of anthropology in the museum. Our case study is the interdisciplinary exhibition on the history of Volos that recently opened at the new Museum of the City of Volos. The lecture for this section will be given on-site at the museum by Eleni Boubari, an architect and graduate of the IAKA Master’s Program.

Keywords: museum studies, interactive exhibits, anthropology and oral history.

Lecture: Eleni Boubari

Η ενότητα αυτή θίγει θέματα εθνογραφικής έρευνας που πολιτικοποιείται και ιδεολογικοποιείται λόγω του οτι μπορεί να καταπιάνεται με μια συμβολικά φορτισμένη ιστορική συγκυρία, με ιστορικό τραύμα, με γεωπολιτικές σχέσεις, με «εθνικά» ζητήματα, με πολιτική επικαιρότητα. Αυτό μπορεί να καθιστά την εθνογραφική έρευνα αιχμηρή, αλλά και τρωτή και ευπρόσβλητη, ενώ καθίσταται ιδιαίτερα σύνθετο θέμα για τον/την εθνογράφο η κοινοποίηση και δημοσιοποίηση του υλικού.  Συγχρόνως τίθενται για τον/την εθνογράφο κρίσιμα διλήμματα ηθικής τάξεως που έχουν να κάνουν με την συνηγορία (advocacy), όσον αφορά τη σχέση του/της με τα υποκείμενα στο πεδίο, με την επιστημονική κοινότητα, με τους πολιτικούς φορείς.
Η ενότητα αντλεί από έρευνες πεδίου που ασχολούνται με εθνοτικο-θρησκευτικές ετερότητες στη σημερινή Ελλάδα.  Στο μεγαλύτερο ποσοστό αντλεί από έρευνα πεδίου για την εβραϊκότητα στην Ελλάδα, και σε μικρότερο ποσοστό από έρευνα πεδίου για μειονοτικές θρησκευτικές κοινότητες. Διαχρονικά θέματα όπως ο αντιεβραϊσμός ή η μη ανεκτικότητα από την πλευρά του κυρίαρχου θρησκευτικού δόγματος, αποκτούν μια κρίσιμη επικαιρότητα λόγω συγκυριών διεθνούς εμβέλειας (π.χ. σχέσεις Ισραήλ-Παλαιστίνης, ριζοσπαστικό ισλάμ, άνοδος ακροδεξιών κινημάτων στην Ευρώπη).
Ως τέτοια, η ενότητα γίνεται και αφορμή για διαπιστώσεις περί της αντικειμενικότητας ή ουδετερότητας του επιστημονικού λόγου.  Το «εθνογραφείν» αποτελεί κατεξοχήν διαδικασία σχέσεων εξουσίας.

Λέξεις-κλειδιά: πολιτικοποίηση, συνηγορία, εβραϊκότητα, ιστορικό τραύμα

Εισήγηση: Βασιλική Γιακουμάκη

Ethnography and politicization

This section focuses on ethnographic research that has become politicized because it involves symbolically-loaded historical conjunctures, historical traumas, geopolitical relations, «national» issues and politically-sensitive current events. This can make ethnographic research controversial, as well as vulnerable to critique, making the publishing of the ethnographer’s research a complex issue. At the same time it poses crucial ethical dilemmas that have to do with advocacy, the relation of the ethnographer to research subjects in the field, the academic community and political organizations.

This lecture will refer to various ethnographic research projects that have to do with issues of ethnic and religious difference in contemporary Greece. Most of the examples will refer to fieldwork on Jewishness in Greece, and to a lesser extent to other minority religious groups. Diachronic issues such as anti-semitism and non-tolerance from the perspective of the dominant religious group are especially timely due to global current events (such as Israel-Palestine relations, radical Islam, the rise of far right movements in Europe).

As a result, this section opens up a more general discussion relating to the objectivity and neutrality of academic discourse. Doing ethnography proves to be quintessentially about power relations.

Keywords: politicization, advocacy, Jewishness, historical trauma

Lecture: Vasiliki Giakoumaki